کشاورزی روز

دانشگاه پیام نور مرکز کبودرآهنگ 

عنوان پروژه : نظام های بهره برداری از اراضی - فصل ششم

گردآورنده : سعید طبق چی

استاد مربوطه : جناب آقای محمد رضا پیرودین

نام درس : جامعه شناسی روستایی

شماره دانشجویی : ۸۸۰۲۲۰۵۷۲

مقطع : کارشناسی اقتصاد کشاورزی

سال : ۱۳۹۱

منبع : کتاب جامعه شناسی روستایی دکتر خلیل کلانتری- انتشارات دانشگاه پیام نور

مقدمه :

در نیمه قرن بیستم انواع نظام های بهره برداری در معرض تغییرات عمده قرار گرفت و با اجرای برنامه اصلاحات ارضی در دهه 40 شمسی ساختار بهره برداری از زمین که عمدتا نیز در اختیار مالکان بزرگ بود دستخوش تغییر گردید و از آن زمان به بعد بدلیل عدم توانایی کشاورزان خرده پا و زارعینی که به تازگی صاحب زمین کشاورزی شده بودند ، در تامین سرمایه و منابع لازم برای توسعه کشاورزی ، دولت به انحناء مختلف به مداخله مستقیم در امور کشاورزی پرداخت و از طریق واردات کالاهای سرمایه ای و مصرفی و حتی نیروی انسانی ، مبادرت به ایجاد نظام های بهره برداری در ایران کرد .

این فصل به تحلیل و تبیین انواع نظامهای بهره برداری از اراضی کشاورزی در ایران اختصاص یافته است .

انواع نظام های بهره برداری :

نظام های بهره برداری سنتی ، نظام های بهره برداری مکانیزه  و جمعی تقسیم بندی می شوند :

الف ) نظام های بهره برداری سنتی از زمین :

اینگونه الگو های بهره برداری در جوامع روستایی از تنوع زیادی برخوردار بوده است که عمده ترین آنها عبارتند از :

1-      نظام بهره برداری رعیتی

2-      نظام بهره برداری خرده مالکی

3-      نظام بهره برداری اجاره ای

4-      نظام بهره برداری نصفه کاری

5-      نظام بهره برداری  تلمبه کاری

6-      نظام بهره برداری مختلط

نظام بهره برداری مختلط :

1-      بهره برداری رعیتی – ملکی

2-      بهره برداری ملکی – اجاره ای

3-      بهره برداری رعیتی – اجاره ای

4-      بهره برداری رعیتی – ملکی – اجاره ای

نظام بهره برداری رعیتی  :

رعیت در قبال بهره برداری از زمین مالک و برخی از عوامل تولید که از سوی مالک در اختیار او گذاشته می شد سهمی از محصول را به مالک می پرداخت . مقدار آن یک پنجم تا چهار پنجم کل محصول متغیر بوده و بستگی به عوامل تولید عرضه شده از سوی مالک و میزان نفوذ او داشته است . مناسبات تولیدی در این شیوه بر اساس نظام مزارعه قرار داشته است .

نکته : مزارعه قراردادی رسمی یا غیر رسمی بین مالک و زارع برای سهم بری از محصولات کشاورزی بر اساس ارزش داده ها بوده است . بر اساس این قرارداد  نسق زراعی حق کشت و بهره برداری از زمین برای زارع محفوظ بود و بعد از او نیز به فرزندانش به ارث می رسید .

تقسیم محصول بر اساس عوامل پنجگانه زراعی – زمین ،آب ، گاو، بذر و نیروی کار – انجام می گرفته است . از این لحاظ زارعان صاحب نسق در برخی از مناطق به دو گروه متمایز تقسیم می شدند . این دو گروه عبارت بودند از گاوبند و رعیت . گاو بند ها کسانی بودند که از عوامل پنجگانه زراعی ، سه عامل نیروی کار انسانی ، گاو و بذر را فراهم می کردند . در حالیکه رعیت ها فقط نیروی کار انسانی را تامین می نمودند و از لحاظ پایگاه اجتماعی در سطح پایینی قرار داشتند .

در هر حال این شیوه نقش مهمی در اقتصاد کشاورزی ایران ایفا نکرد .

نظام نسق بندی از عمده ترین اشکال بهره برداری در ایران بحساب می آمد که از زمان صفویه به بعد در ایران مرسوم گردیده بود .

در سال 1339 در حدود 54 درصد از اراضی کشت شده بر اساس نسق بندی بوده است . این شیوه زمین داری در آذربایجان غربی و شرقی و نیز کردستان که جزو نواحی غله خیز محسوب می گردید ، از رواج بیشتری برخوردار بوده است .

بر اساس آمار های موجود تعداد بهره برداریهایی که در قالب نظام رعیتی انجام می گرفته است 44 درصد کل بهره برداریها را تشکیل می داده و متوسط زمین هر واحد بهره برداری 6/7 هکتار برآورد شده است  .

نظام بهره برداری خرده مالکی :

از دیر باز در روستا های ایران معمول بوده است . در این نظام ، بهره بردار ، مالک زمین مورد بهره برداری محسوب می گردد . این شیوه عموماً مبتنی بر مالک فردی و بهره برداری خانوادگی بوده و در برخی موارد نیز مالک که به عللی قادر به بهره برداری مشخصی نبوده آن را به صورت مزارعه در اختیار زارعان دیگر قرار می داده است .

نظام بهره بردای اجاره ای :

به سه شیوه در ایران معمول بوده است .

شیوه اول : اجاره روستا یا قسمتی از یک روستا از مالکان بزرگ بوده است . در این شیوه معمولاً اجاره دار به مثابه مالک عمل می کرده و از طریق کشت اراضی توسط زارعان و دریافت بهره مالکانه ، سهم مالک را بر اساس قرارداد پرداخت می کرده است .

شیوه دوم : خرده مالکان تمام یا قسمتی از اراضی خود را بصورت اجاره واگذار می نماید و مستاجر به عنوان عامل اصلی تولید به کشت و زرع می پردازد . دراین نظام مستاجر حق واگذاری اراضی به غیر را ندارد و محصول تولید شده بر اساس قرار داد بین مالک و اجاره دار تقسیم می شود .

شیوه سوم : اجاره اراضی وقفی یا خالصه می باشد . مدت زمان اجاره اینگونه اراضی طولانی تر بوده و در مواردی به 99 سال هم می رسد .

تعداد بهره برداری های اجاره ای تقریبا 5/12 درصد کل بهره برداری ها و مساحت اراضی آنها حدود 5/7 درصد کل اراضی مزروعی را تشکیل می داد . متوسط زمین زراعی آنها حدود 5/3 هکتار بوده است .

نظام بهره برداری نصفه کاری :

در بسیاری از مناطق کشور متداول بوده و هنوز هم وجود دارد . این نظام زمانی شکل می گیرد که خورده مالک خود قادر به بهره برداری زراعی از اراضی خود نبوده و به همین دلیل بر اساس توافقی که با سیر روستائیان بویژه خوش نشینان به عمل می آورد، زمین ، آب و در مواقعی نیروی حیوانی و بذر در اختیار فرد دیگر قرار می دهد و فرد نیمه کار به کشت و زرع پرداخته و محصول بدست آمده بصورت 50 درصد بین صاحب زمین و نیمه کار تقسیم می شود .

نظام بهره برداری تلبمه کاری :

سابقه ی طولانی ندارد و از زمانی آغاز شده است که استفاده از موتور پمپ متداول گردیده است . در این شیوه مالک ، آب و زمین را در اختیار تلمبه کار قرار می داد و تهیه بقیه عوامل تولید به عهده کشاورز تلمبه کار بود و محصول بدست آمده بر اساس قرارداد بین مالک و تلمبه کار تقسیم می شد . مانند تلمبه کاری در کنار رود کارون .

شیوه دیگر از تلمبه کاری استفاده از آبهای زیر زمینی و استحصال آب به وسیله ی حفر چاه های عمیق و نیمه عمیق می باشد . این شیوه کاملاً با شیوه ی قبلی متفاوت می باشد . این شیوه در مناطقی از کشور مانند مرودشت ، بندر عباس ، میناب و داراب متداول می باشد .

نظام بهره بردای های مختلط :

این نوع نظام بهره برداری به اشکال مختلف نظیر بهره برداری رعیتی – ملکی ، ملکی – اجاره ای ، رعیتی – اجاره ای و رعیتی – ملکی – اجاره ای معمول بوده است . تعداد بهره برداریهای مختلط حدود 8/10 درصد کل بهره برداریها و مساحت اراضی آنها حدود 6/11 درصد کل اراضی زراعی بود .

سهم اشکال مختلف بهره برداری از اراضی مزروعی :

بر اساس آمار های موجود انواع نظام های بهره برداری در سال 1339 به شرح جدول6-1 ذیل است :

جدول6-1 اشکال بهره برداری از اراضی مزروعی در ایران 1339

مآخذ : معاونت امور واحدهای تولیدی و کشت صنعت ها ( 1371 ) سیمای مالکیت اراضی مزروعی ایران ، وزارت کشاورزی ، ص36

سازمان تولید در قبل از اصلاحات ارضی :

در هر واحد بهره برداری علاوه بر نظم و قوانین حاکم بر بهره برداری ،  برای تولید و تقسیم محصول یا تصاحب آن اعمال و رفتاری صورت می گیرد که آنرا سازمان تولید یا شیوه تولید می نامند . به عبارت دیگر سازمان تولید شیوه ای از انجام کار یا تشکیل سازمانی و اعمال مدیریتی است که در هر واحد بهره برداری کشاورزی روستایی ، در جهت تولید و بهره برداری مورد عمل قرار می گیرد و به صورت فردی و خانوادگی ، تولید گروهی ، تولید دولتی و غیره ظاهر می گردند .

بررسی برخی از سازمان های تولیدی معمول در ایران و بنه ها :

جی . پی . تیت انگلیسی نخستین کسی است که از وجود بنه در ایران سخن گفته است . وی در بین سال های 1905-1903 درباره پاگاو ( بنه ) سیستان ایران و افغانستان و انواع آن سخن گفته و جالبتر آنکه در حدود یک قرن پیش پاگاوها ( بنه ها ) را یک سازمان زراعت جمعی به شماره آورده است .

تقی بهرامی نیز از اولین ایرانیانی است که از بنه به عنوان یک اصطلاح کشاورزی سخن گفته است .

خانم لمتون نیز در کتاب خود تحت عنوان (( مالک و زارع در ایران )) از بنه  و نام های محلی آن سخن گفته است .

جلال آل احمد نیز در کتاب تات نشین های بلوک زهرا بنه را نوعی سازماندهی کار کشاورزی دانسته و روابط بنه ها را با مسئله ی آبیاری و آب مطرح کرده است .

ساعدلو در 1347 در جزوه درسی پلی کپی شده ای به نام اقتصاد کشاورزی ، درباره سازمان های تولید زراعی سنتی ، بنه ها را (( منطقی ترین سازمان های تولید اکثر روستاهای ایران در انطباق با شرایط طبیعی )) دانسته است .

اما عظیم ترین کار در توصیف بنه ها ، کتاب بنه ( نظام های تولید زراعی جمعی قبل و بعد از اصلاحات اراضی ) صفی نژاد است .

از آخرین کارهایی که در مورد بنه ها  صورت گرفته می توان به تجزیه و تحلیل آرا و نظرات صاحبنظران در مورد بنه ها توسط فرهادی در کتاب فرهنگ یاریگری در ایران اشاره کرد .

نقطه نظرات در مورد چگونگی پیدایش بنه ها در ایران :

پطروشفسکی یکی از نخستین کسانی است که بر اساس اطلاعات و مدارک تاریخی کوشیده است دلایل پیدایش گروه های تعاونی کشاورزان را توضیح دهد . وی در کتاب (( کشاورزی و مناسبات اراضی در ایران عهد مغول )) به این مسئله اشاره کرده و دلایل پیدایش این گروه ها را ناتوانی خانواده روستایی در خرید نیروی شخم و کارهای  ضروری آبیاری می داند  .

ساعدلو تاکید می کند که امر آبیاری برای کشاورزی به حدی حیاطی است که در بعضی نقاط اساساً بنه به خاطر آب تشکیل می گردد . به همین دلیل هم به آن بنه آب می گویند ، اما ضرورت تشکیل بنه حتماً به آب بستگی ندارد ، چرا که در دهات دیم نیز بنه بندی وجود دارد .

خسروی در مورد پیدایش بنه ها در ایران می گوید : بی شبه ، بنه بندی در کار زراعی در حیات روستایی ایران یادگاری از نظام تولید کهن زراعی می باشد و احتمالاً  زارعان ما در روزگاران بسیار کهن در زراعت به صورت دسته جمعی کار می کردند .

تعریف بنه :

قدیمی ترین تعریف بنه را جی . پی  . تیت انگلیسی در حدود یک قرن پیش ارائه نموده است . (( روستائیان به گروه برداران هم پیشه و اشتراکی تقسیم می شوند و زمین را برای کشت و زرع در اختیار می گیرند . هر گروه را بنه می گویند و تعداد آنها متکی به مقدار آب و اندازه زمین است )) .

وظیفه اصلی بنه ها استفاده بهینه از زمین و صرفه جویی در آب بوده است .

مشهور ترین تعریف از بنه  ، تعریفی است که توسط صفی نژاد ارائه شده است . (( بنه عبارت بود از یک واحد مستقل زراعی که عده ای دهقان با سمت های مشخص اجتماعی بر اساس تقسیم کاری که مبتنی بر امتیازات اقتصادی و منزلت های اجتماعی بود در یک یا چند قطعه زمین مشخص با مقداری آب و نیروی شخم ( گاو کار ) معینی به وسیله تعدادی ابزار کار متعلق به بنه به مدت یک سال زراعی در یک آبادی به کشت و زرع می پرداختند . یک آبادی معمولاً از چند بنه تشکیل می شد که تعداد و وسعت بنه ها با مقدار آب و زمین قابل کشت ده در ارتباط بود . اندازه زمین بنه های یک ده تقریباً و اندازه مقدار آب آنها تحقیقاً مساوی بود )) .

به عقیده فرهادی بنه عبارت است از نوعی تعاونی تولید کشاورزی جمعی ( چند خانواری ) که بر پایه اشکال سنتی زراعت جمعی است یا از آن تاثیر پذیرفته است و محور اصلی آن خودیاری سازمان نیافته است . ازجمله خصوصیات بارز بنه ها ، این است که بنه از جمله سازمان های کشاورزی ایران است که بر محور اصلی خودیاری شکل گرفته است .

انواع بنه ها :

نخستین طبقه بندی بنه ها در حدود یک قرن پیش توسط جی . پی . تیت در مورد بنه های سیستان عنوان شده است . وی بنه ها را به دو نوع (( تویل )) و (( غمی )) تقسیم کرده است .

صفی نژاد  نیز بنه ها را بر اساس داشتن همه و یا برخی از عوامل تولید به بنه های (( ارباب رعیتی )) و (( بنه  گاوبندی )) تقسیم کرده است .

اما به طور کلی بنه ها را می توان به صورت زیر طبقه بندی نمود :

الف ) انواع بنه بر اساس نوع و شدت کنش یاری  :

چون محور اصلی یاوریها در بنه ها خودیاری است ، بر پایه نوع و میزان کنش یاری سه نوع بنه را از یکدیگر می توان بازشناخت :

1-      بنه های کامل : محور اصلی آن ، خودیاری است و  در تمام سال زراعی و مراحل کشاورزی ( کاشت ، داشت و برداشت ) در بین اعضای آن ادامه دارد .

2-      بنه های تحلیل رفته ( بنه آب ) : اگرچه سازمان سنتی بنه را در خود حفظ کرده و دارای سر بنه ای مورثی ، انتخابی و یا انتصابی بودند ، اما یاوری بین اعضاء هر بنه تنها در زمینه ی آبرسانی و آبیاری وجود داشت .

3-      بنه های فرو پاشیده ( متلاشی شده ) : اینگونه بنه ها دیگر بنه به شمار نمی روند .  بنه های فروپاشیده بازمانده و بقایای بنه های کامل و میانین اند که در اغلب روستا های متعارف ایران یافت می شوند . در این بنه ها ، سازمان بنه ها فروپاشیده و کار کرد های بنه حذف و یا بسیار کمرنگ شده است .

ب ) انواع بنه بر اساس میزان مالکیت :

بر اساس میزان مالکیت زمین و آب دو گونه بنه را می توان از یکدیگر باز شناخت :

1-      بنه های تک مالکی

2-      بنه های خرده مالکی

ج ) انواع بنه از نظر بومی بودن یا نبودن بنه کاران :

بنه ها را می توان از نظر بومی بودن یا نبودن اکثریت اعضاء به دو نوع تقسیم کرد :

1-      بنه های مهاجر کار

2-      بنه های بومی کار

د ) انواع بنه بر اساس دخالت و یا عدم دخالت مستقیم نهاده های حکومتی :

قوانین رسمی و نهاده های حکومتی در چند دهه گذشته تاثیرات زیادی در وضعیت بنه ها  داشته اند و هنوز نیز این روند ادامه دارد . بر این اساس می توان دو گونه بنه را از یکدیگر تمیز داد :

1-      بنه های خود انگیخته : سایست های حقوقی و اراضی حکومت ها به طور مستقیم در تشکیل آنها نقش نداشته اند و به صورت خودجوش بوجود آمده اند .

2-      بنه های برانگیخته : به بنه های کامل و تحلیل رفته ای اطلاق می شود که به تشویق مستقیم و حمایت قانونی نهادهای حکومتی پس از انقلاب اسلامی به وجود آمده اند .

ه ) انواع بنه از نظر آبیاری :

در مرحله نخست می توان آن را به سه دسته تقسیم کرد :

1-      بنه های دیم کار ( بنه های بارانی ) : بنه های هستند که آبیاری در آنها به صورت طبیعی با استفاده مستقیم از بارشهای آسمانی انجام می گرفت و یا با آبیاری زمستانه و استفاده از هرز آبهای زمستانی فعالیت کشاورزی شکل می گرفت .

2-      بنه های خار وابسته : بنه های صیفی کاری بوده اند که با استفاده از آب و نم ریشه ی برخی خارهای بیابانی کشت می شده اند .

3-      بنه های آبی کار : بسته به نوع  بهره برداری از منابع آبیاری خود به چند نوع کوچکتر تقسیم می شوند که شامل : بنه های چشمه ای و بنه های رودآب ، بنه های مکینه ای و تلمبه ای ، بنه های گاو چاهی و بنه های سبویی کار می باشند .

ی ) انواع بنه از نظر نوع کشت :

بنه ها را می توان از نظر نوع کشت به دو دسته زیر تقسیم کرد :

1-      بنه های غله کار

2-      بنه های صیفی کار

و ) انواع بنه بر اساس سلسله مراتب و سهم بری اعضاء :

بنه ها را از نظر نقشها و منزلتهای متفاوت و مهمتر از آن از نظر تقسیم کار و میزان سهم بری اعضاء به دو نوع تقسیم کرد :

1-      بنه همترازان

2-      بنه ناهمترازان

سازمان تولیدی بنه :

به طور کلی بنه عبارت بود از واحد کار سنتی در نظام ارباب – رعیتی سابق که از ترکیب دو تا چند جفت گاو و یا چند قطعه زمین زراعی ( آب و دیم ) و یا چند سهم آب در تعدادی از قطعات زراعی آبی و دیم ، که در آن تعدادی ( زارع – برزگر ) به کار تولید زراعی اشتغال داشتند و این واحد به صورت گروهی کشت می شد و محصول بدست آمده پس از پرداخت بهره مالکانه بین زارعان به نسبت نسق یا سهم آب مربوط تقسیم می شد .

بنه ها که توسط رئیس بنه که به او (( سربنه )) می گفتند سرپرست می شد و معاون او نیز (( پابنه )) نامیده می شد . سربنه به نام سراویار ( سرآبیار )) خوانده می شد و دو نفر کمک او به نام دم اویار در کار های زراعی به او کمک می کردند و نفر چهارم سمت برزگری داشت و گاهی یک نفر نیز به صیفی کاری اشتغال می ورزید .

در سازمان تولید بنه از شیوه بنه بندی استفاده می شده است .

خصوصیات و ویژگی های بنه ها :

ویژگی های کلی و عمومی بنه ها را می توان به شرح زیر خلاصه کرد :

1-      تولید زراعی به شکل بنه در همه نقاط ایران مرسوم نبوده بلکه ، این نوع بهره برداری بیشتر در مناطق کم آب و حاشیه کویر ایران معمول بوده است .

2-      این نوع واحد بهره برداری غالباً در مناطقی که نظام مالک و رعیتی وجود داشته مشاهده گردیده است .

3-      در این نوع واحد ها جز نیروی کار ، هیچ عامل دیگری از تولید ، اشتراکی نبوده است ، به این ترتیب که زمین و آب را مالک تامین می کرد ، بذر را نیز معمولاً مالک در اختیار زارعان قرار می داد و گاو کار را یا مالک و یا برخی از سربنه ها و یا زارعین عضو بنه و یا گاو بنه فرآهم می آورد .

4-      معمولاً زمین یک بنه برای سال های متوالی در دست یک واحد تولیدی گروهی قرار نمی گرفت ، هر سال زمین های مورد کاشت بنه ، تغییرمی کرد ، اعضای بنه و حتی سربن ها نیز ممکن بود بر اساس نظر سربنه ها و یا مالک عوض شوند .

5-      اعضای بنه اختیار انتخاب همکار خود را نداشتند ، هر زارع صاحب نقش ، حق داشت تقاضای عضویت در بنه ای را بنماید ولی ، تصمیم در مورد رد یا قیول تقاضایی او با سربنه بود .

6-      کار افراد بنه یکسان نبوده و سربنه وظیفه و مسئولیت هر یک از اعضاء را تعیین می کرد .

7-      سرمایه گذاری جاری و تامین اعتبار مورد نیاز خانوار های عضو بنه اعم از نقدی و غیر نقدی توسط مالک و از طریق سربنه ها تامین شده و از محصول برداشت می شد .

8-      تامین آب زراعی به عهده مالک بود .

9-      مساحت زمین هایی که در اختیار بنه ها قرار می گرفت و میزان آب زراعی آنها معمولاً برابر بوده ، از طرفی تعداد اعضای هر بنه نیز مساوی تعیین می شد . برنامه کشت ، هر ساله توسط مالک تعیین و هر یک از بنه ها علاوه بر اینکه دو یا سه نوع محصول مشخص شده را کشت می نمودند .

10-  هر یک از اعضای بنه در هر زمان از سال مجاز به ترک واحد تولید گروهی خود بود و می توانست حق خود را به روستایی دیگر و یا به عضوی از اعضای بنه بفروشد .

11-  به هنگام برداشت محصول پس از وضع هزینه طبق عرف محل و تحویل سهم مالک و صاحب گاوکار ، مابقی محصول بین اعضای بنه بطور مساوی تقسیم می گردید .

علل دگرگونی بنه ها :

این شیوه بهره برداری با انجام برنامه تقسیم اراضی دهه 1340 ، بتدریج کاهش یافته تا حدی که در بسیاری از مناطق آثاری از آنها بچشم نمی خورد . سایر عواملی را که موجب کاهش و یا ترک یاریگری در این زمینه گردیده است را می توان با توجه به ویژگی های بنه به شرح ذیل خلاصه کرد :

1-      تغییر نظام اجتماعی روستا و متحول شدن سلسله مراتب اجتماعی در ده که معمولاً در ارتباط با قدرت مالک و نزدیکی با او قرار داشت ، از عواملی است که موجب درگیری و عدم توافق زارعین گردید . به عبارتی زارعین خود را از نظر اجتماعی برابر یافتند ، زیرا منزلت اجتماعی را در رابطه با مالکیت زمین یافتند .

2-      زمین هر زارع مشخص شده بود ، بنابراین واحد تولید گروهی اجباراً بر حسب همجواری مزارع باید تشکیل می شد و چه بسا اتفاق و سازگاری بین آنها وجود نداشت و یا در صورت بروز اختلاف ، انتخاب دیگری جز کشت انفرادی نداشتند .

3-      سربنه ها یا مدیران واحد تولید گروهی ، از جانب اعضای بنه تعیین می شدند ، بنابراین هر زمان امکان عزل او وجود داشت ، هر دهقان عضو بنه خود را صاحب نظر می دانست و معمولاً نظر خود را بر دیگران ترجیح می داد ، بنابراین مدیریت از اختیار لازم و کافی برخوردار نبود .

4-      تنظیم برنامه کشت در یک واحد تولیدی می بایست با نظر اعضاء تنظیم می گردید . هر یک از زارعین با توجه به نوع زمین خود ، وضعیت محصولات در بازار ، تعداد اعضای خانوار و وضع دامداری خویش ، دنبال اعمال نظر خود و استقلال در کشت بود .

5-      کار اعضای خانواده زارع در روی زمین خود از دیگر مسائلی بود که موجب بروز ناهماهنگی در کار واحد تولید گروهی می گردید ، چه بسا افرادی که فاقد کار خانوادگی بودند ، خواستار واگذاری قسمتی از کار مزرعه به اعضای خانواده خود بودند .

6-      تامین هزینه های جاری زراعی می بایست توسط اعضای بنه فراهم می شد ، بنابراین عدم  توانایی برخی از آنها در تامین هزینه های مزبور و عدم توافق در استفاده از برخی از نهاده های کشاورزی از دیگر مشکلات واحد های تولید گروهی بود و زارعین عضو بنه حاضر به تعهد بدهی دیگران نبودند .

7-      علاوه بر نکات فوق موضوع مالکیت و علاقه زارع به کار خود و اعضای خانواده اش بر روی زمین متعلق به خویش است . علاقه او به تسطیح ، احیاء و آبادکردن زمین ، غرس درخت ، کشت محصولات مورد نطر که بعضاً ممکن است شامل مواد مصرفی خانواده گردد ، از دیگر مسائلی است که گرایش زارع را به کار فردی موجب می گردد .

سازمان تولیدی صحرا :

این شیوه تولید در برخی از مناطق کشور نظیر استان خراسان ، فارس و زنجان معمول بوده است . در این مناطق هر ده به چند صحرا تقسیم می شود و صحرا به عنوان یک بهره برداری در بین زارعین تقسیم می گردد و با همکاری یکدیگر مورد بهره برداری قرار می گرفت . تعداد افرادی که در هر صحرا به فعالیت زراعی می پرداختند به وسعت اراضی آن و میزان آبی که در اختیار صحرا بود بستگی داشت . هر صحرا شش دانگ کامل بحساب می آمد و بسته به میزان مالکیت افراد بین زارعین تقسیم می گردید . توزیع آب در این صحرا ها که عموماً نیز توسط قنات تأمین می گردید بصورت روزانه توزیع می شد .

نکته : با خشک شدن قنات ها تأمین آب در شیوه تولید صحرا از طریق چاه های عمیق معمول گردید . با جایگزین شدن چاه های عمیق به جای قنات توزیع آب نیز به جای روزانه بصورت ساعتی انجام می گرفت .

در مناطقی از کشور که شیوه تولیدی صحرا متداول بود ، هر صحرا را یک رئیس بنام سالار اداره می کرد که توسط مالکان انتصاب می شدند . در بعضی مناطق 10 سالار زیر نظر یک نفر به نام جغ سالار یا یوق سالار کار می کردند . جغ  سالار ها مسئول چند ده بودند و مباشر رابط مالک با یوق سالار ها بود .

گاهی نظام سهم بری در صحرا ها مبتنی بر 3 کوت بود . یعنی محصول به نسبت یک سوم بین مالک و زارع تقسیم می شده ولی اغلب ، کار ، بذر و گاو متعلق به زارع بود و آب و زمین را مالک در اختیار او می گذاشت .

بر اثر اصلاحات اراضی سالارهایی که نسق داشتند صاحب زمین شدند .

در برخی مناطق اگرچه بنه بندی زمین منسوخ شده است ، اما بنه بندی آب همچنان پابرجا است .

ب ) نظام های بهره برداری مکانیزه و جمعی :

اصلاحات اراضی همراه با اقدامات دیگر حکومت راه را برای نفوذ هرچه وسیعتر و سریعتر مکانیزاسیون در کشاورزی باز کرد و کشاورزی مکانیزه که با شیوه تولید سرمایه داری ( یعنی استخدام کارگر مزدبگیر ) همراه بود ، به صورت های شخصی ، شخصی – دولتی و دولتی بوجود آمد و گسترش یافت .

سایر پیامد های اصلاحات اراضی شرایطی را فرآهم کرد تا برای رفع مشکلات فوق نظامهای جدید بهره برداری از اراضی کشاورزی مطرح شود . این نظام ها عبارتند از :

1-      سرمایه داری کشاورزی خصوصی

2-      واحد های کشت و صنعت

سرمایه داری کشاورزی خصوصی :

گسترش شیوه تولید و مناسبات سرمایه داری بخصوص در کشاورزی از دو طریق انجام گرفت .

یکی : استفاده وسیع از وسایل تولید از قبیل تراکتور ، کمباین و تلمبه آب و کودهای شیمیایی و غیره

و دیگری : گسترش کشت محصولات که جنبه تجاری داشتند یا نباتاتی که به کار صنعت می آیند ، مانند : صیفی جات ، چای ، توتون ، دانه های روغنی ، چغندر قند ، نیشکر و مانند اینها .

گروه وسیعی از صاحبان اراضی مکانیزه که همان مالکان قدیمی بودند در پی اصلاحات اراضی بصورت سرمایه داران بزرگ و متوسط کشاورزی درآمدند و در عین حال با صاحبان صنایع در آمیخته و صنعت و کشاورزی مکانیزه ایران و واحد های تولیدی بزرگ این دو رشته را بدست گرفتند و دامنه تولید خود را به زیان دهقانان گسترش دادند . موسسین این واحد ها در بسیاری از موارد افراد خاندان سلطنتی ، رجال و افسران بازنشسته ، کارمندان دولت ، بازرگانان ، عده ای از مالکان و برخی اقشار دیگر بودند .

گسترش سرمایه داری کشاورزی ، به ورشکستگی دهقانان منجر گردید و چون آنها قادر به رقابت با اینگونه موسسات تولیدی نبودند و امکان تامین هیچگونه اعتبار یا تسهیلات مورد نیاز را نیز نداشتند به راحتی از میدان به در می شدند و تنها به یک تولید معیشتی اکتفا می کردند .

واحد های کشت و صنعت :

یکی از سرمایه گذاری های خصوصی در کشاورزی ، واحد های کشت و صنعت بود که از همان آغاز با سرمایه کلان و در روی زمین های آماده ایجاد شد . شکل گیری کشت و صنعت ها زمینه را برای تشکیل واحد های بهره برداری بر اساس نظام سرمایه داری ارضی فراهم کرد و به تجاری شدن کشاورزی در ایران کمک نمود .

 ویژگی کشت و صنعت ها :

1-      انجام عملیات کشت در سطح وسیع .

2-      تلفیق کشاورزی با صنعت .

3-      اهمیت سرمایه ، بعنوان اساس و پایه واحد بهره برداری .

4-      استفاده از نیروی کار مزدبگیر  به صورت دایم و یا موقت .

5-      انجام عملیات بازاریابی و ضرورت حفظ بازار مصرف موجود و گسترش آن .

6-      استفاده از تکنولوژی جدید کشاورزی و کاربرد ماشین آلات و ابزار پیشرفته .

7-      جدایی عامل کار و سرمایه از طریق ایجاد دستگاه مدیریت صنعتی .

نکته : قانون تاسیس واحد های کشت و صنعت در خرداد ماه 1347 به تصویب رسید ، اما بنیان آنها از سالهای  1330 که طرح ایجاد سد های بزرگ ریخته می شد ، نهاده شده بود .

حتی چند ماه پیش از طرح و تصویب قانون (( واحد های کشت و صنعت )) ویلیام وارن ( رئیس اصل چهار در ایران ) ضمن دیدار از خوزستان در بهمن ماه 1346 فاش ساخت که دولت ایران در سال گذشته با شرکت های بزرگ آمریکایی مذاکراتی را انجام داده و 350 شرکت اظهار علاقه کرده اند تا در برنامه عمران خوزستان مشارکت نمایند  و اظهار کرد که اینک که آب در پشت سد  دز مهار شده ، زمین برای کشاورزی آماده است و دولت ایران در نظر دارد این زمین ها را حداکثر به مدت 30 سال به شرکت های خارجی اجاره دهد .

نخستین موسسه کشت و صنعت ایران به نام (( شرکت ایران – آمریکا )) در 18129 هکتار از اراضی خوزستان در 21 آذر  1348 افتتاح و رسماً آغاز به کار کرد .

از این نوع کشت و صنعت ها تا سال 1359 در مجموع 38 واحد در سطح کشور ایجاد گردید که پراکندگی آنها در جدول 6-2 ارائه شده است  :

جدول 6-2 پراکندگی کشت و صنعت های ایجاد شده تا سال 1359

ماخذ : مرکز آمار ایران ، 1359

ارزیابی کشت و صنعت ها :

واحد های کشت و صنعت که به طور عمده واحد های عظیم سرمایه داری کشاورزی خارجی در کشور بودند از امتیازات حقوقی و اقتصادی فراوانی برخوردار بودند . این موسسه ها در برنامه های تولیدی خود مطلقاً به ضرورت ها و نیاز های اقتصادی ایران اعتنایی نداشتند و در همان روز ها که روزنامه های ایران از کمبود و ورود هزاران تن گندم خبر می دادند ، همین واحد های کشت و صنعت برای فروش ته مانده ی مارچوبه های خود ( که بازار های آمریکا را جواب داده بود ) در صفحات اول همان روزنامه ها آگهی چاپ می کردند .

 جدول 6-4 در صفحه ی 126 اسامی برخی از کشت و صنعت ها و مجتمع های کشاورزی – صنعتی وابسته به سایر سازمانها و نهاد ها ( غیر از وزارت جهاد کشاورزی ) را نشان می دهد که ما در اینجا فقط به استان همدان اشاره می کنیم :

کشت و صنعت ریحانه و کشت و صنعت توداک

شرکتهای سهامی زراعی :

اجرای برنامه اصلاحات اراضی باعث گردید تا با خرید و واگذاری اراضی مالکان بزرگ به زارعین ، بسیاری از زارعان از حق مالکیت برخوردار گردند و مدیریت و کشت بر روی اراضی واگذار شده را شخصاً به عهده گیرند . از تبعات اصلی اصلاحات اراضی تفکیک و خرد شدن اراضی کشاورزی در سطح کشور بود که عملاً استفاده از امکان تکنولوژی جدید و مکانیزه را مسدود کرد . این مشکل باعث شد تا در ماده 47 آیین نامه اصلاحات ارضی ، مصوب کمیسیون خاص مشترک مجلسین مورخ 11 مرداد 1343 ، تدبیری برای حل آن اندیشیده شود .

در پی این مصوبه ، تشکیل زارعین صاحب نسق در قالب شرکت های سهامی زارعی ، به عنوان یکی از راه حلهای رفع مشکلات یاد شده مورد توجه قرار گرفت و قانون تشکیل چنین واحد هایی در تاریخ 15 بهمن 1346 به تصویب مجلسین رسید و اساسنامه مربوطه نیز در تاریخ 30 اسفند  1346 به تصویب هیأت دولت وقت رسید .

بر اساس قانون ایجاد شرکت های سهامی زراعی ، زارعین متشکل در اینگونه نظامهای بهره برداری  ، با واگذاری حق استفاده دائم و مطلق از اراضی تحت تصرف و مالکیت خود به شرکت ، تمامی حقوق مربوط به مدیریت را از حالت فردی به صورت جمعی درآورده و محدودیتی نیز در محقوق مالکیت ایجاد می نمود . بطوریکه حالت افراز رسمی یا عادی اراضی و قطعات از بین رفته و به صورت مشاع مورد بهره برداری قرار می گرفت ، اما عامل کار همچنان در اختیار بهره برداران قرار داشت . آنها می توانستند در امور زراعی و سایر فعالیت های شرکت مشارکت کنند و یا اینکه از کار در شرکت صرفنظر نمایند که در این صورت ، شرکت از نیروی کار مزدبگیر استفاده می کرد .

بر اساس قانون ، چهار گروه از روستائیان می توانستند عضو شرکت های سهامی زراعی باشند ، این گروه ها عبارت بودند از:

1-      دهقانانیکه از طریق اصلاحات اراضی صاحب زمین شده بودند .

2-      کسانیکه بدلیل عدم برخورداری از نسق زراعی در اصلاحات ارضی صاحب زمین نشدند ، اما کشت و کار می کردند.

3-      خرده مالکانی که شق تقسیم به نسبت بهره مالکانه را در مرحله دوم اصلاحات ارضی انتخاب کرده بودند .

4-      مالکینی که اراضی آنها مشمول هیچ یک از مراحل قوانین اصلاحات ارضی نشده بودند نظیر صاحبان اراضی مکانیزه و غیره .

بدین ترتیب از سال 1347 تا 1357 تعداد 93 شرکت سهامی زراعی در 851 روستا با مساحتی معادل 411140 هزار هکتار تشکیل گردید .

این شرکت ها که تا سال 1357 در قالب یک نظام بهره برداری با مدیریت گروهی فعالیت کردند بعنوان الگویی جهت توسعه روستایی تلقی می شدند ، آنها علاوه بر اینکه عمران اراضی بایر ، موات و مسلوب المنفعه ، احیاء و اصلاح اراضی و غیره را به عهده داشتند ،  در زمینه احداث شهرک برای کارکنان ، مجتمع های مسکونی سهامداران ، ایجاد واحد های خدمات رسانی عمومی ، ایجاد درمانگاه ، تأمین آب ، برق ، بیمه و ارائه آموزش برای خانواده های عضو شرکت ها و غیره نیز فعالیت می کردند .

پس از پیروزی انقلاب اسلامی تعداد 88 شرکت از مجموع 93 شرکت تشکیل شده ، منحل گردیدند و سهامداران آنها مطابق با نسق های قبل از تشکیل شرکت ها ، به صورت انفرادی به امر کشت و کار پرداختند و دارایی ها و ذخایر شرکت های منحل شده نیز بین اعضاء تقسیم گردید و تنها پنج شرکت به فعالبت خود ادامه دادند .

ارزیابی شرکتهای سهامی زراعی :

محتوای این شرکتها و نحوه ی تشکیل آنها که با اجبار و ستم همراه بود ، دهقانان را یکسره از زمین و جامعه روستایی جدا و بیگانه ساخت و آزادی فعالیت کشاورزی را از آن صلب کرد .

از نظر روانشناسی اجتماعی ، یک احساس ترس و وحشت و گسیختگی اجتماعی بر دهقانان نسق دار حاکم بود .

سلب مالکیت از دهقانان ، رفتار خشن و بوروکراتیک با آنان و سرانجام فقدان سودآوری شرکت ها سبب گردید تا نارضایتی روستائیان تشدید گردد .

شرکت های تعاونی تولید :

یکی از پیامد های زودهنگام و ناگوار اصلاحات اراضی در ایران تقسیم و تفکیک اراضی به قطعات کوچک بود . این امر باعث گردید تا از یک طرف امکان استفاده بهینه از منابع تولید و تکنولوژی جدید برای افزایش تولید کشاورزی میسر نگردد و از طرف دیگر امکان اعمال مدیریت کارآمد و بهینه در امر فعالیت های کشاورزی و خروج از اقتصاد معیشتی در این بخش فرآهم نشود  و روستائیان نیز از درآمد های مناسب برخوردار نگردند  . برای مقابله با این مشکل دولت وقت در سال 1349 قانون تشکیل تعاونی های تولید را به تصویب رساند تا امکان یکپارچه سازی اراضی و افزایش محصول و درآمد روستائیان فرآهم گردد .

کنگره دهقانان که در اواخر دیماه 1341 تشکیل گردید (( کنگره شرکت های تعاونی )) نامیده شد . شرکت تعاونی مورد نظر در آن زمان شرکتی همه جانبه بود بطوریکه ارسنجانی وزیر کشاورزی وقت تأکید کرد که ، این شرکت های تعاونی نوعی شرکت تولید و خرید محصول است که به تنقیه ی قنوات ، اماده کردن ده برای زراعت نیز می پردازد . او تصریح کرد که انواع شرکتهایی که در سایر ممالک به صورتهای مجزا یک وظیفه را انجام می دهند ، همه آنها در ایران در کادر یک شرکت خلاصه شده اند .

با تصویب این قانون ، از سال 1351 تعاونیهای تولید ، ابتدا در استانهای فارس ، کرمان ، اصفهان و گیلان و سپس در سایر استان ها تشکیل گردید . هر یک از این شرکت ها سه تا 15 روستا را شامل می شد و طبق قانون پس از یکپارچه کردن اراضی اعضای شرکت ، کلیه امور زراعی بصورت یکجا انجام می گرفت و الگوی کشت مشترک به اجرا در می آمد . از نظر حقوقی مالکیت اراضی در اختیار افراد عضو قرار داشت اما بهره برداری به صورت گروهی انجام می گرفت .  هر یک از این شرکت ها به تعدادی گروه تقسیم می گردید و هر گروه نیز از تعدادی زارع صاحب نسق زراعی که زمین های آنها در کنار یکدیگر قرار داشت تشکیل می شد . هر گروه دارای یک سر گروه بود که از بین خود انتصاب می کردند و وظیفه آنها شرکت در جلسات سرگروهها به منظور هماهنگی و تنظیم برنامه کشت در این شرکت ها بود .

نیاز های مالی این شرکت ها از طریق وام و اعتبارات دولتی تامین می شد و دریافت وام از بانک ها نیز با تعهد وزارت کشاورزی انجام می گرفت . به منظور حمایت فنی و تخصصی از این شرکت ها ، هر یک از آنها دارای کادر فنی لازم بودند که حقوق و مزایای آنها نیز توسط دولت تامین می شد .

با اجرای این قانون تا یال 1357 جمعاً  39 شرکت تشکیل شد .

پس از انقلاب اسلامی و تحولات ارضی پس از آن ، تعداد 20 واحد از شرکت های مذکور از سوی مجامع عمومی صاحبان اراضیی آنها ، منحل گردید و تنها 19 واحد از شرکت های فوق به فعالیت خود ادامه دادند که توزیع آنها در جدول 6-5 ارائه شده است .

 جدول 6-5 توزیع شرکت های تعاونی تولید باقی مانده از قبل از انقلاب

مآخذ : ازکیا مصطفی ( 1365 ) " جامعه شناسی توسعه و توسعه نیافتگی روستایی ایران " ، انتشارات اطلاعات ، ص 259

 علیرغم مشکلاتی که اینگونه تعاونی ها با آن مواجه بودند ، برخی مطالعات انجام گرفته در این زمینه حاکی است که این شرکت ها در مقایسه با شرکتهای سهامی زراعی از توفیق نسبی برخوردار بودند . به همین  دلیل بود که در دوران پس از انقلاب علیرغم انحلال تعدادی از این شرکت ها ، تشکیل تعاونیهای تولید روستایی مجدداً مورد توجه قرار گرفت به طوری که هم اکنون بیش از 500 شرکت تعاونی تولید روستایی با بیش از 100000 نفر عضو ، در روستا های ایران فعالیت می کنند و روز به روز بر تعداد آنها اضافه می شود .

واحد های تولید مشاع :

عمده ترین واحد زراعی جمعی است که به دنبال تصویب اصلاحیه لایحه واگذاری و احیای اراضی مورخ 26 فروردین 1359 ، در مناطق روستایی به اجرا گذاشته شد . این تعاونی ها در قالب گروه های 5 تا 15 نفری بر روی اراضی که از طرف دولت در اختیار آنها قرار می گرفت بصورت مشاع به فعالیت کشاورزی می پردازند . هدف اصلی این تعاونیها استفاده بهینه از عوامل تولید ، انجام عملیات زیربنایی ، کشت یکپارچه ، افزایش عملکرد ، بکارگیری بهینه ابزار و ادوات کشاورزی ، منابع آب و خاک ، ارتقاء سطح زندگی کشاورزان و جلوگیری از مهاجرت روستائیان به شهرها بود .

واحد های تولیدی مشاع  عبارتست از واحد بهره برداری که حداقل بین 5 نفر از افرادی که از طریق هیأتهای 7 نفره ، زمینی معادل عرف محل دریافت کرده اند تشکیل می شود ، تا بر اساس برنامه کشت اعلام شده از سوی وزارت کشاورزی به زراعت بپردازند . بر اساس این قانون هیچ یک از اعضا حق واگذاری . یا تعویض زمین را ندارد و در صورت تخلف ، مکلف به خلع ید در اراضی و متعلقات آن می باشد .

مدیریت این واحد های تولیدی به عهده شورای 3 نفره است که از یک طرف مسئولیت هماهنگی و همفکری با اعضای تعاونی و هیأت واگذاری زمین را بعهده دراند و از سوی دیگر وظیفه تهیه و نگهداری وسایل و ادوات مربوط به تعاونی نظیر ماشین آلات ، نهاده های کشاورزی و نظارت بر امور مالی شرکت را انجام می دهند .

محصول تولیدی در مشاع ها به صورت مساوی و به نسبت سهمی که هر یک از اعضاء از آب و زمین دارد ، پس از کسر هزینه های تولید تقسیم می گردد .

ارزیابی وضعیت مشاعها :

تعاونی های مشاع مهمترین واحد زراعی جمعی پس از انقلاب اسلامی است که پس از تصویب قانون مربوط به آن ، به سرعت مورد اجرا گذاشته شد ، بطوریکه تاکنون بیش از 15000 تعاونی مشاع با بیش از صد هزار عضو  در کشور تشکیل گردیده که در حدود 5/3 درصد از اراضی مزروعی کشور را در اختیار دارند .

تعاونی های مشاع از برخی مشکلات رنج می برند ، که اهم آنها به شرح زیر است :

1-      فقدان انگیزه مالکت

2-      واگذاری اراضی موات

3-      سرمایه

4-      مدیرت و تقسیم کار

منابع آب در روستاهای ایران :

آب به عنوان مهمترین عامل تولید ، بیشترین نقش را در کشاورزی ایران ایفا می کند . اگر برای فعالیت های کشاورزی حداقل میزان 250 میلیمتر ریزش جوی را مبنای قضاوت قرار دهیم ، بخش های عمده ای از ایران سالانه کمتر از 250 میلیمتر بارندگی دارند . بنابراین همین امر باعث می گردد که کمبود آب مهمترین محدودیت در کشاوری ایران محسوب گردد .

منابع آب و آبیاری در کشاورزی :

ایران جزء کشور های کم آب جهان محسوب می شود و نا مساعد بودن وضعیت آب و کمبود نزولات جوی بخش عمده ای از مناطق و اراضی را بی حاصل کرده است . بطوری که در خلال ماه های تابستان و پاییز در بخش های قابل توجهی از کشور امید هیچ نوع بارانی نمی رود .

ریزشهای نامنظم نزولات جوی در فالب برف و باران در ماه های زمستان و بهار نیز عمدتاً بخش های غربی و شمالی کشور را تحت پوشش قرار می دهد و توزیع  و کیفیت آن نیز بستگی کامل به ارتفاع منطقه دارد .

نواحی کوهستانی در شمال و غرب کشور بالغ بر 1200 میلیمتر و مناطق مرکزی و جنوبی کمتر از 300 میلیمتر از نزولات آسمانی را در سال بدست می آورند .

این کمبود آب ، ضرورت استفاده از نوعی سیستم سنجیده آبیاری را در ایران مطرح کرده است . علاوه بر استفاده از آب سدها که از زمان هخامنشیان در ایران معمول بوده است ، استفاده از چاه های قدیمی که توسط یک یا شش و یا هشت گاو کار می کردند نیز مورد توجه بوده است . امروزه نیز حفر چاه های عمیق و نیمه عمیق که بوسیله ی پمپ های روغنی و یا برقی کار می کنند رو به افزایش می باشد .

مهمترین کمک ایران به آبنگاری ، قنات یا کاریز است ، که نقش عمده ای در تأمین آب شرب مناطق روستایی و آبیاری مزارع بویژه در فصول غیر بارانی داشته است . میزان جریان آب در اینگونه قنات ها متفاوت بوده ولی به طور کلی در هر ثانیه بین 30 تا 100 لیتر آب در آنها جریان داشته است . اگرچه در سالهای اخیر پدیده خشکسالی بسیاری از اینگونه قنات ها را خشک کرده و یا میزان دبی آب آنها را به طور قابل توجهی کاهش داده است ، اما در برخی از نواحی هنوز قنات ها جایگاه مناسبی در فعالیت های کشاورزی دارند .

اختراع قنات در ایران به 3000 سال قبل از میلاد بر می گردد .

بدون وجود قنات هرگز شهر های تبریز ، همدان ، قزوین ، ساوه ، تهران ، کاشان ، یزد ، کرمان و شیراز بوجود نمی آمدند . اما متاسفانه با گذشت زمان و اتخاذ سیاست های نامناسب در امر آبیاری و تامین آب بویژه گسترش تکنولوژی جدید از یک طرف و شرایط آب و هوایی و خشکسالیهای پی در پی از سوی دیگر جایگاه قنات در تامین آب در ایران را از بین برد و ناپایداری زیادی در تامین و استفاده بهینه و کارآمد از منابع آب در کشور را باعث گردید .

 جدول 6-6 تعداد و مقدار آبدهی سالیانه منابع آب کشور ( 1353 )

مأخذ : مرکز آمار ایران ( 1353 ) سالنامه آماری کشور ص 263

 هرچند که هزینه نگهداری قناتها در مقایسه با هزینه نگهداری چاه های عمیق کمتر می باشد ، اما حفر چاه های عمیق کمتر می باشد ، اما حفر چاه های عمیق نیز در مقایسه با حفر قنات از هزینه بسیار کمتری برخوردار است ، همین عامل در کنار گسترش تکنولوژی حفاری چاه های عمیق ، زمینه را برای توسعه سریعتر اینگونه چاه ها فراهم کرده است .

صفی نژاد در کتاب نظامهای آبیاری سنتی در ایران در سال 1355 به این نتیجه رسیده است که هزینه های احداث و حفر قنات حدود 8 تا 9 برابر هزینه های احداث چاه عمیق با نصب موتور و مخارج مربوط به آن می باشد .

در شرایط کنونی هزینه نگهداری چاه عمیق حدود 3 برابر هزینه های سالیانه نگهداری یک قنات می باشد و عمر مفید این چاه ها در حدود 20 سال می باشد و قناتها قرن ها مورد استفاده قرار می گیرند .

منبع :

کتاب جامعه شناسی روستایی دکتر خلیل کلانتری- انتشارات دانشگاه پیام نور -۱۳۸۹