کشاورزی روز

   سعید طبق چی  -   احسان بهرامی -  ایرج بیگدلو

حبیب بداغی  -   وحید باستانی

منبع : کتاب اصول باغبانی

گیلاس :

میوه ها ،از نظر نیاز های دمایی  به دو دسته ذیل تقسیم می شوند :

1-    میوه های مناطق معتدله

2-    میوه های گرمسیری و نیمه گرم سیری

جایگاه گیلاس در گروه بندی میوه ها :

گیلاس در گروه بندی میو ها در گروه میوه های مناطق معتدله است و جزء میوه های درختی بخش میوه های هسته دار می باشد .

منطقه جغرافیایی :

گیلاس بومی نواحی بین دریای خزر و دریای سیاه می باشد و به احتمال زیاد بذر آن در زمان های بسیار قدیم ، توسط پرندگان ، به نقاط مختلف آسیا و اروپا برده شده است .

شرایط خاک و آب و هوایی :

شرایط خاک :

ریشه گیلاس ، همانند سایر میوه های هسته دار به نسبت سطحی بوده به 5/1-1 متر خاک نیاز دارد . برای درخت گیلاس خاک های لمونی شنی ارجح می باشد و همچنین باید گفت که عدم زهکشی به گیلاس آسیب وارد می آورد .

شرایط آب و هوایی:

این گیاه در مناطقی که زردالو و هلو به خاطر سرما  رشد خوبی ندارند به خوبی رشد کرده و شایان ذکر است که در مناطقی که دارای تابستان های خنک و خشک هستند بهتر رشد می کند . از نظر مقاومت در برابر سرما ، گیلاس بین هلو ( حدود 21- درجه سانتی گراد ) و گلابی ( دمای 30- درجه  سانتی گراد )  قرار دارد در حالی که گیلاس با 500 تا 1500 ساعت دمای کمتر از 7 درجه سانتیگراد از استراحت بیرون می آید .

افزایش درخت گیلاس :

افزایش  درخت گیلاس به طور معمول از راه پیوند و گاهی به روش قلمه گیری و خوابندن انجام می شود . مهمترین پایه ها عبارتند از  : گیلاس معمولی یا مازارد ( Mazzard ) و محلب (P.mahaleb ) .

 اندازه درختان پیوندی ، بر حسب قدرت و رقم پایه ، از خیلی بزرگ تا پاکوتاه تغییر می کند .

پیوند :

پیوند زدن عبارت است از متصل کردن دو قسمت گیاهی به صورتی که آن دو قسمت ، با باز زایی در محل اتصال ، با هم یکی شده ، به عنوان گیاهی جداگانه ، به رشد ادامه دهند .

در درخت گیلاس می توان از انواع پیوند اسکنه – سپری – پوست – نیمانیم و لوله ای استفاده کرد که ما در اینجا به معرفی برخی از این پیوند ها می پردازیم .

پیوند اسکنه  :

یک شکاف عمودی در پایه ایجاد می شود به طوری که از مرکز چوب بگذرد . دو عدد پیوندک تهیه کرده و طوری در دو سوی شکاف قرار می دهند که لایه های زاینده روی هم قرار گیرند . پیوندگاه و نوک پیوندک ها را با چسب پیوند می پوشانند .

پیوند سپری :

در پایه یک برش T مانند زده می شود . پیوندک را از گیاه مورد نظر می گیرند و از بالا در شکاف پایه به طرف پایین وارد می کنند تا جفت شود . محل مورد نظر باید بسته شود .

پیوند پوست :

در فصلی که گیاه پوست می دهد پوست را با یک برش عمودی از چوب جدا می کنند . پیوندک را طوری تبیه می کنند که در یک سوی آن یک برش کوتاه وجود داشته باشد . سوی دیگر پیوندک ، " شانه " نام دارد . پیوندک را در زیر پوست قرار داده و میخ می زنند ، سپس پیوندگاه را با چسب می پوشانند .

پیوند نیمانیم  :

برش شیبداری در پایه زده می شود . پیوندک را نیز طوری برش می دهند که با پایه جفت شود . پیوندگاه را باید بست و با چسب پیوند پوشاند .

چسب پیوند :

باید به این نکته اشاره شود که پس از پیوند در اکثر پیوند ها باید از چسب پیوند نیز استفاده شود . چسب های پیوند در دو گونه موجود هستند :

1-   چسب های گرم : نوع سفت این چسب از مواد صمغ 25/2 کیلوگرم – موم237 گرم – روغن خام بزرک 235 میلی لیتر – دوده 28 گرم – چسب ماهی 42 گرم پس از مخلوط کردن این مواد با هم ،آن را در ظرفی روغن مالی شده یا با کاغذ چوب پوشانیده شده می گذاریم تا به حالت جامد درآید  . در این حالت می توان آن را به قطعات ریز جداکرده . و در هنگام مصرف آن را گرم کرده و با یک قلموی نقاشی پیوند گاه را پوشانید .

2-   چسب سرد : موادی به نام چسب باغبانی در بازار موجود هستند که امولسیونی از زفت ( قیر معدنی ) و آب می باشند . پس از استفاده از این چسب ، آب آن تبخیر شده و لایه ای از زفت در پیوندگاه برجای می ماند . بارش باران چسب را می شوید بنابراین باید  پس از بارش باران دوباره چسب زده شود و یا از چسب گرم استفاده گردد  .

نکته : هیچگاه نباید از موادی که برای سقف ساختمان ها به کار گرفته می شوند و ظاهری شبیه چسب پیوند دارند برای پوشش پیوندگاه استفاده کرد .

قلمه :

قلمه بخشی از ساقه ، برگ یا ریشه است که از گیاه مادری جدا شده و در شرایط مناسب برای ربیشه زایی قرار می گیرد .

قلمه ساقه :

 از معمول ترین قلمه ها ، قلمه ساقه است که در آن قسمتی از ساقه را که دارای جوانه جانبی یا انتهایی است از گیاه مادری جدا ساخته ، برای ریشه زایی در محیطی مناسب قرار می دهند تا پس از ایجاد ریشه به صورت گیاهی جداگانه رشد کند . قلمه ساقه را می توان در مرحله های مختلف  رشد گرفت .

خواباندن :

یکی از روش های گیاه افزایی است که در آن ساقه را در حالی که به گیاه مادری متصل است در خاک مرطوب یا پیت قرار می دهند تا ریشه دار شود و پس از آنکه ریشه کافی تولید کرد آن را از گیاه مادری جدا می کنند تا به عنوان گیاهی جداگانه به رشد خود ادامه دهد .

پیت :

پیت یا تورب عبارت است از باقیمانده های گیاهان آبزی باتلاق ها و مرداب ها که زیر آب به حالت نیمه پوسیده و تجزیه شده به جا مانده است و از خورد شده آن ها را پس از استخراج ، در آمیخته های خاک گلدانی به کار می برند . از میان انواع پیت در ایران پیت خزه از همه معروف تر است که دارای رنگ قهوه ای بوده و ظرفیت نگهداری آبی حدود 10 برابر وزن خشکش را دارد . این ماده اسیدی و با واکنشی برابر 8/3 تا 5/4 است مقدار کمی نیتروژن دارد و فسفر و پتاسیم آن ناچیز است بنابراین بیشتر به منظور نگهداری آب به خاک گلدان ها اضافه می شود .

 خواباندن شیاری :

این شیوه خواباندن ، از یک شاخه گیاه مادری ، بیش از یک گیاه جدید به دست می دهد .

 روش کار بدین ترتیب است که شاخه های جوان را به طور طولی در شیاری کم ژرفا قرار داده ، با 5 تا 10 سانتیمتر خاک مرطوب می پوشانند . هر چه شاخه بیشتر رشد کند خاک بیشتری روی آن می ریزند و قسمت انتهایی شاخه به طور معمول از زمین بیرون گذاشته می شود . از هر جوانه شاخه خوابانده ، گیاه جدیدی ایجاد می گردد و از زمین بیرون می آید . در اینجا نیز با زخم کردن قسمت زیرین ساقه ، ریشه زایی را آسان می کنند . در غیر این صورت ، ریشه از پایین شاخه ای که از جوانه شاخه رشد کرده ، ایجاد می گردد .

پیرایش هرس درخت گیلاس :

پیرایش هرس درخت گیلاس در ایران مرسوم نیست و در سایر نقاط دنیا نیز کوشش می شود میزان پیرایش در سطح حداقل نگه داشته شود ، زیرا پیرایش شدید به ویژه در سال های اولیه باعث دیر به بار نشستن گیاه و کم شدن مقدار محصول می گردد . پیرایش این میوه به شکل شلجمی باعث می شود که شاخه ها محکمتر گردد و برداشت مکانیکی آسانتر گردد .

 شکل شلجمی :

این شکل بیشتر در میوه کاری و برای محدود کردن ارتفاع درخت و  گسترده نمودن تاج آن به کار می رود . در این روش پس از آنکه نهال ترکه ای در زمین کشت شد ، سر آن را در فاصله ای حدود 150-120 سانتیمتری زمین قطع می سازند . در سال بعد ، تولید تعدادی شاخه های فرعی می کند که در زمستان تعدادی از آنها را که از رشد چند جوانه بالایی حاصل شده و زاویه بسته و رشد عمودی دارند ، حذف و از بقیه 2 تا 5 شاخه را که با تنه زاویه نزدیک به عمودی داشته باشند ودر اطراف تنه اصلی واقع شده و با یکدیگر 30-20 سانتیمتر فاصله عمودی داشته و به عنوان شاخه اصلی درخت آینده گزینش و بقیه را از ته قطع می کنند . شاخه های برگزیده اگر طولشان از حدود 30 سانتیمتر بیشتر باشد . باید با هرس سر زنی کوتاه کرد تا به نوبه خود منشعب شده ، استخوان بندی درخت را تشکیل می دهند . و لی اگر خیلی کوتاه باشند باید این عمل را به بعد موکول ساخت . در این شکل پیرایش  به مجرد اینکه شاخه ای بر دیگران مسلط و از آنها بزرگتر باشد باید سر آن را قطع و نقش پیشاهنگ را به شاخه دیگر واگذار کرد . این طرز پیرایش سبب می شود که درخت در تمام جوانب خود دارای شاخه های قوی بشود و شاخه ها بتوانند محصول زیادی تولید کرده و در برابر وزن آن و نیز فشار های خارجی به راحتی مقاومت کنند .

میوه :

از نظر باغبانی ، میوه عبارت است از قسمت گوشتی و خوراکی یک گیاه چند ساله که به طور معمول به صورت تازه مصرف می شود و در به وجود آمدنش قسمت های مخلف گل تاثیر مستقیم دارند .

نحوه تشکیل میوه :

 چون میوه ها کوچک هستند باید تعداد زیادی از گل ها تلقیح و تبدیل به میوه شوند تا یک محصول اقتصادی تولید گردد و بدین لحاظ در این گیاهان تنک کردن ضرورتی ندارد . گل های گیلاس بطور معمول بعد از سایر  میوه های هسته دار باز می شوند .

بیشتر ارقام گیلاس خود سترون هستند و نیاز به درخت گرده زا دارند . گرده افشانی توسط حشرات انجام      می شود و  برای تولید میوه کافی نیاز به کندو گذاری دارد .

شکوفه ها به صورت جانبی روی سیخک های کوتاه ایجاد می شوند .

فاصله کشت :

فاصله کشت در درختان قوی گیلاس ، می توان انتظار 25-20 تن محصول سالانه را داشت که البته به دلیل مساعد نبودن یک یا چند عامل محیطی و یا زراعی مقدار میوه تولید شده به طور معمول بسیار کمتر از این حد می باشد .

مهمترین ارقام بومی کشت گیلاس در ایران  :

در ایران حدود 50 رقم گیلاس شناخته شده است که از مهمترین این ارقام بومی می توان به : گیلاس های        " سیاه مشهد " ، " صورتی لواسانات " ، " سیاه شبستر " و " زرد دانشکده کرج" اشاره کرد .

از ارقام خارجی ، که کشت آنها در ایران رواج دارد : " بینگ " و "  پروتیوا " از بقیه مهمتر هستند .

آمار ها :

میانگین میزان تولید محصول گیلاس در ایران ، آمریکا و جهان از سال 1991 تا 2001 میلادی ( تن ) :

برگرفته شده از کتاب اصول باغبانی- انتشارات دانشگاه شیراز- چاپ چهاردهم 1385 - صفحه 15

مهمترین کشور های تولید کننده محصول گیلاس و آلبالو:

برگرفته شده از کتاب اصول باغبانی- انتشارات دانشگاه شیراز- چاپ چهاردهم 1385 - صفحه 16

میانگین سطح زیر کشت محصول گیلاس در ایران ، آمریکا و جهان از سال 1991 تا 2001 میلادی ( هکتار ) :

برگرفته شده از کتاب اصول باغبانی- انتشارات دانشگاه شیراز- چاپ چهاردهم 1385 - صفحه 18

میانگین عملکرد محصول گیلاس در ایران ، آمریکا و جهان از سال 1991 تا 2001 میلادی       ( کیلوگرم در هکتار ) :

برگرفته شده از کتاب اصول باغبانی- انتشارات دانشگاه شیراز- چاپ چهاردهم 1385 - صفحه 19

در سال 1376 گیلاس در بین میوه های هسته دار با تولید 230 هزار تن مقام اول را داشته است .

برگرفته شده از کتاب اصول باغبانی- انتشارات دانشگاه شیراز- چاپ چهاردهم 1385 - صفحه 20

صادرات گیلاس درایران :   

در حال حاضر صادرات گیلاس و آلبالو به 17 کشور جهان انجام می شود .

ارزش غذايي گيلاس :

ميوه گيلاس سرشار از پتاسيم مي­باشد (خديوي خوب و همكاران، 1386)  و در بين ميوه­هاي مناطق معتدله يکي از غني­ترين آنها از نظر منيزيم مي­باشد. ميوه سرشار از ويتامين A، C و B مي­باشد .

خواص درماني گيلاس :

قسمت دارويي گيلاس دم ميوه آن مي­باشد که به طول 5-3 سانتي متر، باريک و مدور به رنگ قهوه­اي روشن ديده مي شود که در دو طرف کمي برجستگي دارد. مواد متشکله شامل کاتشين تانن­ها، گلي کوزيدهاي سيانوژنيک، فلاونوئيدها، لکوآنتوسيانين، پورين­ها، اسيد ساليسيليک فنل­ها، آنيون­هاي کلروازت، كاتيون­هاي پتاسيم، آهن، كلسيم، منيزيم و سديم، مقداري ژنيستئين و پرونتين، اولئانوليك اسيد، نارينجنين و كورستين در دم گيلاس وجود دارد. 

دم گيلاس به عنوان مدر مورد استفاده قرار مي­گيرد. در طب گذشته از دم گيلاس بعنوان مدر و دفع كننده سنگ مجاري ادراري استفاده مي­شده است. دم گيلاس به علت داشتن مقداري فلاونوئيد اثر ضد التهاب داشته و همچنين به علت داشتن املاح پتاسيم و سديم و املاح ديگر داراي خاصيت مدري نيز مي­باشد .

بیماری : Wilsonomyces carpophilus

روی درختان هسته دار هلو، زرد آلو، بادام ، شلیل ، گیلاس، آلو، گوجه سبز دیده می شود اهمیتش روی هلو ، زرد آلو و بادام بیشتر است.

علائم:
روی برگها و میوه ابتدا لکه هایی به رنگ قرمز و کوچک ظاهر می شود به تدریج بزگتر شده و قطرشان به 2-1 میلیمتر یا بیشتر می رسد روی برگها در اطراف این لکه ها هاله زرد رنگی بوجود می آید و دور لکه را می گیرد و قسمت داخلی لکه ، قهوه ای و بافت مرده می شود و می افتد و برگ حالت سوراخ سوراخ به خودش می گیرد.روی میوه لکه ها حالت خشن و کرکی به خود می گیرند.
در گیلاس ، آلبالو و گوجه سبز اینها معمولا کمی فرورفته و تیره رنگ هست.روی سرشاخه ها لکه ها به قطر 2-3 میلیمتر به رنگ ارغوانی ظاهر می شود که به تدریج باپیشرفت بیماری قسمت وسط این لکه ها ممکن است بافت مرده شود.جوانه های آلوده به رنگ قهوه ای تا قهوه ای تیره در می آیند و ممکن است بوسیله ترشحات صمغ مانندی پوشیده شوند و به حالت براق در بیایند.جوانه های آلوده معمولا می میرند و دیگه باز نمی شوند.
آلودگی جوانه و شاخه در هر موقع از پاییز تا بهار ممکن است انجام شود ولی آلودگی برگ و گل در بهار بعد از خارج شدن آنها از جوانه صورت می گیرد.زمستان گذرانی بصورت رشته های میسلیوم درشاخه ها و جوانه های آلوده انجام می شود و گاهی بصورت کنیدی روی سرشاخه ها و جوانه زمستان گذرانی می کند.
باران نقش مهمی در انتشار این بیماری دارد زیرا کنیدی ها با وزش باد جدا نمی شوند. در حالیکه قطرات باران تعداد زیادی از کنیدی ها را از کنیدی برها جدا می کند و پراکنده می سازد.روی یک درخت بارندگی نقش مهمی را در پراکنش آلودگی دارد ، آلودگی در پایین درخت خیلی بیشتر است .

کنترل:
سمپاشی پاییزه بعد از ریختن برگها برای جلوگیری از آلودگی های شاخه و جوانه ضروری است.
در آنهایی که آلودگیهای برگ و میوه مهم است سمپاشی بهاره لازم است.

منبع :

دکتر مرتضی خوشخوی ، دکتر بیژن شیبانی ، دکتر ایرج روحانی ، دکتر عنایت الله تفضلی – 1385- اصول باغبانی – مرکز نشر دانشگاه شیراز – شابک : 9-185-462-964