کشاورزی روز

دانشگاه پیام نور مرکز کبودرآهنگ 

عنوان پروژه : روش شناسی در ارزیابی - فصل سوم

گردآورنده : سعید طبق چی

استاد مربوطه : سرکار خانم عاطفه نعمتی

نام درس : تهیه و ارزیابی طرح های کشاورزی

شماره دانشجویی : ۸۸۰۲۲۰۵۷۲

مقطع : کارشناسی اقتصاد کشاورزی

سال : ۱۳۹۱

منبع :  کتاب تهیه و ارزیابی طرح های کشاورزی – مولفان : محسن شوکت فدایی – دکتر علی نسیمی – مهندس محمود خلیلی – چاپ پنجم مهر 89 -  انتشارات دانشگاه پیام نور

هدف :

ارزیابی یا با هدف  اقتصادی یا اجتماعی و یا با هدف تلفیقی از هر دو صورت می پذیرد .

چهار نوع ارزشیابی پروژه متناسب با معیار ها ی زمان ، ژرفای ، وسعت و تحلیل وجود دارد .

1- ارزیابی پروژه با معیار زمان

1-1 روش مقطعی :

این ارزیابی در مدل سیستمی ارزشیابی ، حین و بعد از اجزاء برنامه و یا پروژه در یک مقطع از زمان ( T  ) انجام می شود و هدف از آن ، شناخت یک یا چند عوارض ( نتایج و پیامد ها ) در محیط های درون و بیرون طی زمان مربوطه است .

این روش برای ارزیابی اثر بخشی مشخص می کند که عوارض برنامه و یا پروژه تا چه حد مطابق با اهداف آن است .

با این روش می توان از تکنیکهای زیر برای ارزیابی برنامه و پروژه ها بهره جست :

روش مقطعی

الف : تحلیل هزینه و سود :

محقق در این تحلیل از تمامی هزینه ها ، منافع اجتماعی و شخصی را در یک برنامه و یا پروژه مقایسه می کند . به طوری که ، این روش نشان می دهد ، آیا منافع بیشتر از هزینه ها بوده است ؟

ب : تحلیل مقرون به صرفه :

محقق در این تحلیل از اثر بخشی هزینه ها و منافع مرتبط با یک برنامه را مطابق اصولی که برای تحلیل هزینه – سود به کار    می برد بصورت کمی ( مقداری ) در می آورد .

2-1 روش طولی :

این ارزیابی حین اجرای طرح یا پروژه در مقاطع T به عبارتی ( زمانهای T1 , T2 ,T3 , …Tn ) با هدف شناخت حرکت یک پدیده اجتماعی انجام می شود .

با این روش می توان از تکنیکهای زیر برای ارزیابی برنامه و پروژه ها بهره جست :

ارزیابی به روش پانل  و ارزیابی به روش روند پژوهی

الف : ارزیابی به روش پانل :

این ارزیابی حین اجرای طرح یا پروژه در زمانهای T  با هدف شناخت سطحی و عمقی از تغییرات یک جامعه ( بر روی جمعیت یکسان ) صورت می گیرد ، مانند : خانواده ، روستا ، منطقه یا واحد صنعتی .

تحلیل سطحی اثرات مطلوب یک طرح عمرانی : محقق بر حسب پیامد های طرح بلند مدت ، اثرات طرح عمرانی را می تواند بر روی جامعه تفسیر کند .

تحلیل عمقی اثرات مطلوب یک طرح عمرانی : محقق در این تحلیل از اثر بخشی طرح ، فقط یک بُعد از اثرات ، عوارض و نتایج طرح مزبور را از دیدگاه های گوناگون مورد تجزیه و تحلیل عمقی قرار می دهد .

ب : ارزیابی به روش روند پژوهی :

به منظور غلبه بر مشکلات روش پانل می توان از روش روند پژوهی استفاده کرد . محقق در این روش می تواند در قبل به صورت پایلوت و درحین اجرا ، عوارض برنامه و یا پروژه را در طول زمان T  ارزیابی کند .

از این رو ، وی باید علاوه بر انتخاب جمعیت نمونه اصلی ، چند جمعیت نمونه مشابه را گزینش کند .

نکته :

به منظور تعمیم یافته های ارزیابی به روش پانل به جامعه آماری ، رعایت نکات ذیل ضروری است :

1- همکاری جمعیت نمونه در دوره ارزیابی

2- عدم افت جمعیت نمونه به علل  مرگ و میر یا تغییرات آدرس و ...

3- عدم شرطی شدن محقق یا سوگیری وی (ضریب انحراف ناشی از پرسشگری)

2- ارزیابی پروژه با معیار ژرفایی

2-1 ارزیابی به روش پهنانگر :

با این روش در قبل و یا بعد از اجرای برنامه و یا پروژه به صورت سطحی با هدف تعمیم داده ها بر روی یک جمعیت وسیع انجام    می گیرد .

گاه این ارزیابی با موضوع های عینی و پرسشهای با عمق کم  می تواند کل جامعه آماری را در بر داشته باشد .

در تحلیل سطحی اثرات مطلوب یک طرح عمرانی با تحلیل سطحی می توان پیامد های برنامه و یا پروژه بلند مدت را بر روی جامعه تفسیر کند .

2-2 ارزیابی به روش ژرفانگر :

با این روش می توان آثار طرح ها و پروژه ها را در عمق با هدف شناخت علل و عوامل نتایج و پیامد های آنها بر روی جامعه ارزیابی کرد . این روش در قبل یا بعد از اجرای طرح ها یا پروژها  انجام می شود ، در تحلیل های عمقی اثرات مطلوب یک طرح عمرانی ؛ محقق از اثر بخشی فقط یک بُعد از عوارض را مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد و برخی از برنامه و یا پروژهایی را که با روش های موردی و تک نگاری ارزیابی می شوند ، با این روش می توان ارزیابی کرد .

نکته :

محققین می توانند اثر بخشی برخی از برنامه و یا پروژه ها را با هر دو روش ( پهنانگر و ژرفانگر ) به طور مکمل ارزیابی کنند .

3- ارزیابی با معیار وسعت

3-1 ارزیابی به روش جامعه شناسی کلان :

در این روش که متکی بر اسناد و مدارک است یک جامعه بزرگ و وسیع مورد ارزیابی قرار می گیرد . به طوری که این روش دیدگاه ساختی یا ساخت گرایانه دارد و کل یا منظومه ای از چند پدیده در یک طرح ، پروژه را می تواند ارزیابی کند .

در این روش دستکاری منظم و عمدی متغیر ها غیر ممکن است .

3-2 ارزیابی به روش جامعه شناسی میانه :

ارزیابی با این روش در یک جامعه بزرگ ( گروه ها ، اتحادیه ها ، تعاونی ها و ... ) انجام می شود و ویژگی های اساسی موجود در جامعه شناسی کلان را دارا است .

 در این روش امکان دستکاری عناصر به منظور بررسی نتایج موجود نیست .

در این روش محقق با توجه به  آزمایش میدانی و دستآورد های مردم شناسی و با تاکید بر تاریخ پژوهش می تواند دگرگونی های اجتماعی در زمان فقدان پدیده و بعد از ایجاد آن را ارزیابی کند .

4- ارزیابی با معیار تحلیل

4-1 ارزشیابی به روش توصیفی :

این روش به منظور توصیف اطلاعات جمع آوری شده در سطح انجام می گیرد و همواره در مراحل قبل ، حین و بعد از اجرای طرح ها و پروژه ها برای کسب نتایج آنها به منظور شناخت ماهیت و طبیعت یک جامعه در طرح و یا پروژه استفاده می شود .

در این روش تحلیل داده های آماری به صورت ساده ، توصیفی و با استفاده از آماره و یا شاخصها اندازه گیری گرایش به مرکز صورت می گیرد .

الف : گروه مورد بررسی : در این روش محقق بیشتر با دست آوردن اطلاعات اولیه با ماهیت خاص درباره یک گروه از افراد به توصیف تنها همان گروه می رود .

ب : نوع فرضیه : از بعد محتوا بر دو نوع است :

1- فرضیه های توصیفی

2- فرضیه های علی یا تحلیلی

فرضیه می تواند به وجود یک پدیده دلالت کند ، از طرفی فرضیه می تواند بر وجود رابطه بین پدیده ها با مفاهیم دلالت کند و علتی را برای تبیین پدیده ها مطرح نسازد .

ج : نوع آمار : کاربرد علم آمار در ارزیابی با دو روش توصیفی و استنباطی صورت می گیرد . آمار در ارزیابی با روش توصیفی از تکنیکهای آماری محدود و مشخص برای توصیف داده ها استفاده می کند و چگونگی ویژگی های آماری جامعه را به لحاظ آمار های گرایش به مرکز ( نما ، میانه ، میانگین ) و یا پراکندگی ( دامنه ، انحراف معیار ، واریانس ) مورد بررسی قرار می دهد .

د : خصیصه های توصیفی : در اینجا به چهار عامل به عنوان ویژگی اصلی که می تواند برنامه و پروژه ها را به روش توصیف ارزیابی کند ، اشاره می شود :

1- تکنیک های مشاهده

2- ویژگی های جمعیت

3- خطر وجود خطاهای سهو – عمد

4- سازمان بندی اطلاعات

هـ : تکنیک های مشاهده :  به عنوان طبیعی ترین و کاراترین شیوه ابزار ارزیابی است که به گونه های متفاوت مانند : مشاهده همراه با مشارکت ، مشارکت کنترل شده و ... صورت می گیرد .

کاربرد روش مشاهده علاوه بر نگاه کردن و نگریستن به وسیله اعضای بصری و بینایی با شنیدن ، پرسشنامه و در واقع به معنای وسیع کلمه با ادراک و استنباط همراه است .

و : ویژگی های جمعیت : این ویژگی به چگونگی ساختار جمعیت و روش های نمونه گیری با آن ساختار می پردازد . هدف محقق در کاربرد این روش که صرفاً جنبه اکتشافی داشته ، دستیابی به شناخت سطحی یک گروه یا جمعیت می باشد .

ز: وجود خطر خطای سهو – عمد : اعمال نظر محقق و پرسشگر ، می تواند به منظور تامین هدف خاص در تسهیل یا راحتی کار انجام شود و نتیجه این خطا به اریب شدن و تحریف اطلاعات جمع آوری شده منجر می شود .

نکته : خطای سهو و عمد نقطه مقابل تصادف است  . 

ل : سازمان بندی اطلاعات ( داده پردازی ) : در سازمان بندی اطلاعات ، تحلیل با دو هدف متمایز : خلاصه کردن داده ها یا اطلاعات به منظور توصیف و تعمیم داده ها از نمونه به جمعیت اصلی صورت می گیرد . داده ها و اطلاعات در ارزیابی با روش توصیفی مربوط به یک گروه و محدود است .

 4-2 ارزیابی به روش استنباطی :

شیوه ها ، آمار ها و نوع فرضیه ها در روش استنباطی متمایز است .

هدف از این روش ، استنتاج و استنباط معانی و مفاهیم آثار طرحها و پروژه ها که در دل داده ها نهفته و پنهان بوده و به طور تصادفی به عنوان نمونه از یک جمعیتی بزرگتر انتخاب شده است . از طریق بررسی ویژگی های جامعه مورد مطالعه می توان خصیصه های جمعیت اصلی را شناخت .

محقق در روش استنباطی باید شناخت کافی از مشخصات داده های کمی داشته باشد .

ارزیابی به روش استنباطی

الف : اندازه گیری داده های کمی : اندازه گیری داده ها بوسیله مقیاسها و به دو شکل :

1- پارامتریک

2- ناپارامتریک

صورت می گیرد .

داده های پارامتریک دارای خصلتهای شمارشی ، قابل رتبه بندی و قابل اندازه گیری هستند . این درصورتی است که (( اشیا با ویژگی ناپارامتریک )) چون داده های آن نرمال ، طبیعی و معلوم نیست ، مقادیر کمی آنها غیر قابل اندازه گیری خواهند بود .

ب : پیوستگی و ناپیوستگی داده های کمی

شامل دو بخش داده های ناپیوسته  و داده های پیوسته  است

داده های پیوسته : این داده ها به عنوان جزیی از یک طیف ، دامنه ، با ارزشهای پیوستگی از کم و تا زیاد ، قابل اندازه گیری هستند . این داده ها قادرند ؛ طول ، عرض ، زمان و... را بر حسب سلسله مراتب ، رتبه بندی کنند .

داده های ناپیوسته : این داده ها به شکل کمی و قابل شمارش هستند . مانند : تعداد زارعین کشور .

نکته : وجود موارد ذیل درباره داده های کمی با صفات ضروری است :

1- معمولا داده ها با صفات و ویژگی های یک ، دو یا چند گروه در ارتباط می باشند که این داده ها به داده های تک ، دو یا چند گروهی موسوم هستند .

2- داده ها با یک ، دو ، یا چند متغیر در ارتباط هستند  .

محقق در مشاهده ، پس از جمع آوری داده ها و اطلاعات ، اثرات یک ، دو و یا چند متغیر مستقل را بروی متغیری وابسته بررسی می کند و داده های مربوطه را نشان می دهد .

نمونه گیری در ارزیابی :

وسعت جمعیت و موضوعهای مورد ارزیابی سبب می شود محقق به جز در سرشماری های عمومی یا خاص به انتخاب نمونه از جامعه اصلی اقدام کند .

نکته : یافته های یک ارزیابی با صحت نمونه گیری آن سنجیده  می شود .

1- جامعه آماری : یا جامعه اصلی ، به جامعه ای گفته می شود که از آن ، نمونه ی نمایا یا معرف به دست آید .

2- حجم نمونه : کلیه افراد موجود در نمونه از جامعه اصلی را حجم نمونه نامند . این جمعیت به عنوان شاخص نمونه یا آماره نمونه ای معرفی می شود .

3- قشر یا لایه : هرگاه جامعه آماری به قالبهای اصلی تقسیم شوند ، به آن قالبها « لایه » گفته خواهد شد .

ابعاد نمونه در ارزیابی

1- نمونه از زمان : شاخص زمان در نمونه گیری در بسیاری از ارزیابی ها نقش اساسی دارد .

2- نمونه از فضا : تعمیم داده های تحقیق در بسیاری از ارزیابیها نیازمند یک جامعه آماری از فضا است . از این رو ، به منظور شناخت یک پدیده باید نمونه ای معرف یا نمایا از کل جامعه آماری تعیین ، شناسایی و ارزیابی کرد .

3- نمونه از اشیاء : این نمونه گیری به منظور انتخاب جامعه آماری از فعالیت های انسان صورت می گیرد . مانند : دست ساخت های انسان به اشکال مختلف تحت نام صنایع دستی .

نکته : با توجه به شرایط حساس در هر تحقیق رعایت دو مورد در انتخاب نمونه ضروری است :

الف : تحدید جامعه آماری به لحاظ بُعد جمعیت ، شرایط سنی ، زمان ، مکان ، موضوع و ویژگی های اساسی هر موضوع .

ب : نمایا سازی یا معرف بودن جمعیت نمونه ، خصوصیاتی که جمعیت کوچک از جامعه اصلی برخوردار است .

انواع نمونه گیری

1- نمونه گیری تصادفی : این شیوه از نمونه گیری اتفاقی و به صورت تصادفی انجام می شود و اجزای جامعه آماری ، در جمعیت نمونه از شانس مساوی و برابر برخوردارند .

این نمونه گیر به 3 روش مطابق شرح ذیل انجام می گردد .

الف : نمونه گیری تصادفی ساده : این نمونه گیری به صورت قرعه کشی میان همه اجزاء تشکیل دهنده جامعه آماری انجام می شود .

ب : نمونه گیری با ارقام تصادفی : در این شیوه ، ابتدا عناصر تشکیل دهنده جامعه آماری ثبت می شود . سپس به هر یک از آنها شماره ای اختصاص می یابد و بعد نمونه ای از مجموعه ی جداول ارقام تصادفی انتخاب می شود .

ج :  نمونه گیری تصادفی منطبق : این شیوه هنگامی به کار میرود که متغیر های اساسی نظیر ؛ جنس ، سن و ... به گروه های خاص تقسیم می شوند ، سپس از هر گروه به صورت تصادفی ساده یک نمونه انتخاب  می شود .

2- نمونه گیری سهمیه ای : این نوع از نمونه گیری به منظور آزادی پرسشگر برای انجام پرسش بکار می رود . به طوری که در این نوع ؛ پس از دقت در تعیین عناصر جامعه آماری ، جامعه به متغیر های اساسی تحقیق ( سن ، جنس و ... ) تقسیم می شود و محقق اجازه  دارد مصاحبه ای با 10 نفر از مردان  و 10 نفر از زنان ، در مقاطع تحصیلی ابتدایی و ... انجام دهد .

3- نمونه گیری خوشه ای : یک منطقه بزرگ به صورت خوشه ایی به ترتیب ناحیه ، محله و ... تقسیم می شود . سپس از جمعیت اصلی ، نمونه ای انتخاب می شود .

4- نمونه گیری مطبق : جامعه آماری به وسیله یک متغیر به صورت ناهمگن خواهد شد ، سپس جامعه آماری بر اساس آن متغیر تقسیم می شود ، محقق از درون هر قسمت تقسیم شده یک نمونه متناسب را انتخاب می کند .

منبع :  کتاب تهیه و ارزیابی طرح های کشاورزی – مولفان : محسن شوکت فدایی – دکتر علی نسیمی – مهندس محمود خلیلی – چاپ پنجم مهر 89 -  انتشارات دانشگاه پیام نور